Ir. Toon Buddingh, voorzitter, KIVI-afdeling Techniek, Maatschappij & Economie

Tijdens het congres laten we circulaire innovaties zien. In 4 sessies presenteren ondernemers en initiatiefnemers hun circulaire initiatieven. Maak kennis met deze ondernemende mensen. Het bestuur van de KIVI-afdeling Techniek, Maatschappij & Economie leidt de sessies en zal aan de hand van de bevindingen van de verschillende presentaties punten verzamelen die van belang zijn voor de ontwikkeling van de circulaire economie en de rol van het KIVI als beroepsvereniging van ingenieurs daarin.

Edwin Thie, senior structural engineer, Arup

Bouwen met geleende materialen
Voor het tijdelijke hoofdpaviljoen voor het World Design Event tijdens de Dutch Design Week 2017 leverde Arup het constructief ontwerp. We zetten een gebouw neer dat geheel bestond uit geleend materiaal en een hoge architectonische kwaliteit vertegenwoordigde.
Het constructief ontwerp voor het gebouw, dat is ontworpen door Bureau SLA en Overtreders W, zorgde nagenoeg voor een zero footprint. De geleende materialen mochten niet worden beschadigd. Er mocht dus niet geboord, geschroefd, gezaagd of gelijmd worden. Gedurende het proces betekende dit dat we nieuwe bouwmethoden moesten ontwikkelen die een veilig gebouw zouden opleveren. Het resultaat is een spannend en innovatief gebouw met kolommen van prefab betonpalen en een draagconstructie van onbewerkt houten balken. Deze bestaan uit meerdere houten balken, die aan elkaar bevestigd zijn met metalen omsnoeringsbanden. De samengestelde houten balken vormen samen een vakwerk dat middels spanbanden verbonden is aan de kolommen. Het resultaat is een stabiel en veilige constructie. Daardoor kan het gebouw tegen een stootje, zoals zware windbelasting. Het ontwerp van de samengestelde balken werd uitgebreid getest, omdat het een niet-gebruikelijke constructiemethode betrof.
Na afloop van de Dutch Design Week werd het paviljoen afgebroken en werden de gebruikte materialen teruggebracht naar de leveranciers. Het paviljoen is een goed voorbeeld van circulair ontwerpen en bouwen, waarbij de materialen hun hoge waarde in de keten behouden.

René Eijsbouts, Waste management expert, Witteveen+Bos - Presentatie

Nieuwe ontwerpregels uit de praktijk van Witteveen+Bos
Witteveen+Bos werkt aan een breed scala aan circulaire economie projecten. De afgelopen 1,5 jaar hebben wij diverse projecten uitgevoerd, onder meer voor Rijkswaterstaat, waarbij de wijze waarop met circulaire economie wordt omgegaan bepalend was. Voorbeelden zijn:

• Hergebruik boogbrug Vianen
• CE informatiebehoefte Beatrixsluis
• CE en renovatie prinses Marijkesluis
• Ontwerp milieupark Gouda
• Innova58 (renovatie A58 inclusief viaducten)
• Informatie-eisen t.b.v. materialenpaspoort

Hieruit is een aantal ontwerpregels afgeleid om projecten daadwerkelijk circulair te maken. Een en ander kan worden gekwantificerd in een materialenbalans en onderbouwen met een economische analyse (we hebben het immers ook over economie). Om het verhaal compleet te maken, zijn onze vervolgstappen een demontagehandleiding en bijbehorend materialenpaspoort (gebaseerd op economische waardes). Voor onze ontwerpregels zijn we momenteel een kennistool aan het ontwikkelen om ontwerpers te helpen met het maken van circulaire keuzes. Mogelijk gaan we dit als model vrijgeven zodat andere organisaties dit ook kunnen toepassen, maar hier is het besluit nog niet over gevallen.

Pol Knops - Presentatie

Green Minerals: CO2 als grondstof – CO2 based materials
CO2 kan in plaats van afvalstof ook als grondstof beschouwd worden, hiermee kunnen producten gemaakt worden.
Wij gebruiken CO2 (en olivijn) om een carbonaat te maken en deze te gebruiken voor een stel toepassingen.

Olivijn is een veelvoorkomend, gesteentevormend groen mineraal met de natuurlijke eigenschap dat het CO2 bindt. Het duurt echter doorgaans jaren voordat het mineraal CO2-verzadigd is. Green Minerals kan dit natuurlijke proces versnellen naar slechts één uur. Door gemalen olivijn in een drukvat te laten reageren met CO2. Dit noemen we ‘Mineral CO2’ waarin dus CO2 zit vastgelegd, maar het heeft ook een waarde als product.
 
Vervolgens kan het "Mineral CO2" als functionele vulstof worden ingezet in beton, papier of plastic, waarbij de gebruikelijke fossiele fillers vervangen kunnen worden.

Alledrie toepassingen worden momenteel op lab-schaal getest met een reeks van Universiteiten:
- beton, met RWTH (Universiteit Aken) en Heidelberg Cement
- papier, met Universiteit van Darmstadt
- kunststoffen, met CHILL en Universiteit Maastricht.

Om deze toepassingen te kunnen opschalen wordt er nu contact gelegd met bedrijven in beton, papier en kunststoffen. De eerste concrete producten kunnen we laten zien, maar voor het maken van een impact moeten we dit dus opschalen.

Het eerste CO2 cleanup producten zijn dus beschikbaar.
Dus niet alleen CO2 neutraal, maar nog een stap verder.

CO2 reduce, re-use & remove

Dr. ir. A.G. (Bram) Entrop, docent & onderzoeker - Presentatie

Circulariteit in de gebouwde omgeving
Het lectoraat Duurzame Leefomgeving van Saxion Hogescholen richt zich, vanuit een fysiek-ruimtelijke invalshoek, op het leren van innovatieve ideeën als basis voor bruikbare en praktische oplossingen die de kwaliteit van de leefomgeving nu en in de toekomst versterken. Duurzaamheid en gebiedsontwikkeling zijn ankerpunten in het werk van het lectoraat en vragen om samenwerking tussen verschillende partijen, zowel publiek als privaat. Bram Entrop is binnen dit lectoraat onderzoeker en tevens docent bij de opleiding Bouwkunde. Vanuit een bottom-up benadering brengt het lectoraat voorbeelden van circulariteit in de gebouwde omgeving bij elkaar, zodat onderzoek en onderwijs kunnen helpen deze individuele projecten te laten groeien tot gemeengoed. In deze presentatie deelt hij graag met u de stand van zaken in de gevelindustrie. Van u, als deelnemer aan het KIVI-jaarcongres, verneemt hij graag wat u als voorbeelden van circulariteit ziet.

KIVI heeft sinds begin dit jaar een nieuw type projecten: de Future Society Projects. In een Future Society Project wordt door een groep ingenieurs maatschappelijke en milieuvraagstukken aangepakt en gezocht naar een tastbare oplossing. Op deze manier wil KIVI met haar collectieve kennis een positieve bijdrage leveren aan de maatschappij.
Op dit moment loopt er een KIVI Future Society Project over plastic. Doordat consumenten afval scheiden wordt blootgelegd hoeveel plastic voedselverpakkingen we in huis halen. Ook in het milieu zijn de voedselverpakkingen terug te zien. In het KIVI Future Society Project Plastic onderzoeken wij of er mogelijkheden zijn om drastisch minder plastic toe te passen in voedselverpakkingen. Tijdens deze sessie delen we onze voorlopige resultaten, maar vragen wij ook om uw hulp als publiek! Weet u goede alternatieven om het gebruik van plactic te reduceren, neem dan deel aan deze sessie.
 

Pancras Dijk MSc, De Ingenieur
Micaela dos Ramos Ceng, directeur, Koninklijk Instituut Van Ingenieurs
Anka Mulder, voorzitter college van Bestuur, Saxion University of Applied Science
Ir. Dennis Schipper, managing director, Demcon

Samenvatting volgt.

Ir. Toon Buddingh, voorzitter, KIVI-afdeling Techniek, Maatschappij & Economie

Tijdens het congres laten we circulaire innovaties zien. In 4 sessies presenteren ondernemers en initiatiefnemers hun circulaire initiatieven. Maak kennis met deze ondernemende mensen. Het bestuur van de KIVI-afdeling Techniek, Maatschappij & Economie leidt de sessies en zal aan de hand van de bevindingen van de verschillende presentaties punten verzamelen die van belang zijn voor de ontwikkeling van de circulaire economie en de rol van het KIVI als beroepsvereniging van ingenieurs daarin.

Ir. Martijn Lopes Cardozo, CEO, Black Bear Carbon

Black Bear brengt banden naar de circulaire economie
Black Bear is een groene, duurzame Carbon Black fabrikant. Black Bear kiest ervoor om de industrie te veranderen met baanbrekende technologie en met gepassioneerde mensen; omdat we echt geloven dat als we nu niet handelen we een nog groter wereldwijd milieuprobleem zullen hebben.
Carbon Black is een cruciaal component in rubber, kunststoffen, inkten en verven. AkzoNobel is een van de klanten die het Cradle-to-Cradle gecertificeerde carbon black gebruikt in poedercoatings. Bijna alles dat je om je heen ziet dat zwart van kleur is, bevat Carbon Black. Black Bear heeft een nieuwe benadering door een beter en duurzamer product te maken; een circulair product voor een betere wereld. Huidige fabrikanten produceren Carbon Black door olie te verbranden, met veel CO2-emissies en vervuiling. Wij herwinnen carbon black van gebruikte banden, op een schone, duurzame manier.
Black Bear heeft een eerste installatie gebouwd samen met bandeninzamelaar Kargro in Limburg. Er zijn genoeg banden in de wereld om meer dan 1500 installaties te bouwen. Onlangs heeft Black Bear Euro 11m opgehaald om het concept wereldwijd uit te rollen.

Over de spreker:
Martijn heeft na zijn opleiding Technische Natuurkunde aan de TU Delft zich economisch laten bijscholen op Harvard Business School. In de VS kwam hij in aanraking met ondernemerschap en heeft hij aan de oost- en westkust een aantal bedrijven groot helpen maken. Na 10 jaar in de VS zet hij zich nu in om van een “take, make, dispose” lineaire economie naar een circulaire model te gaan. Hij benadert dit vanuit verschillende invalshoeken: als CEO van Black Bear, als Entrepreneur-in-Residence bij YES!Delft en als commissaris bij de non-profit Circle Economy.

Annemieke Koster, founder, Enschede Textielstad - Presentatie

Enschede Textielstad is een duurzame weverij die in 2014 is gestart vanuit de ambitie de textielindustrie te verduurzamen en kennis over textielproductie in de regio te behouden. Enschede Textielstad weeft op industriële schaal mode- en interieurstoffen van bijvoorbeeld gerecyclede jeans en werkkleding of lokale vezels zoals hennep en vlas.
 
We betrekken onze grondstoffen en leveranciers zo lokaal mogelijk en verven de stoffen niet bij, waarmee een enorme besparing van water, CO2 en chemicaliën wordt gerealiseerd. Ons productieproces resulteert in hoogwaardige textielsoorten met een ongekend hoog percentage recycled content; momenteel weven we stoffen met tot wel 78% gerecyclede grondstoffen in het eindproduct.

Annemieke Koster, oprichter van Enschede Textielstad, zal tijdens het jaarcongres vertellen wat haar bewoog een circulaire onderneming op te zetten en welke uitdagingen zij tegenkwam. Want die uitdagingen zijn er zeker: zowel op technisch vlak bij de ontwikkeling van hoogwaardige producten uit reststromen textiel als aan de marktkant; wet-en regelgeving maken het soms moeilijk met gerecyclede materialen te werken.

Eva Rennen, VSPARTICLE - Presentatie
Luca Trotter,  Carbon X

Waar de afgelopen eeuw gedomineerd werd door kunststoffen, zal de komende eeuw gedomineerd worden door nano-materialen. Wat kan je allemaal met nano-materialen, metalen en koolstof? Hoe zorgen we ervoor dat we niet dezelfde fout maken als bij kunststoffen en pas na 100 jaar na introductie van het materiaal vol in te zetten op recycling? Hoe kunnen we de unieke eigenschappen gebruiken voor een echte circulaire economie?

Joop de Zwart, docent Academie voor Bouw & Infra, Avans Hogeschool - Presentatie
Bridging the ‘circularity gap’ in education

Waar de Academie voor Bouw & Infra (Bouwkunde, Civiele techniek en Ruimtelijke ontwikkeling) van origine duurzaamheid vaak invulde als energiezuinig(er), zien we de laatste jaren een toenemende aandacht voor circulariteit. Energiezuinig is niet genoeg, het moet ook circulair zijn, al weten we nog in het geheel niet hoe dat precies werkt. Dat betekent dat in het curriculum van Bouwkunde en Ruimtelijke ontwikkeling in het derde jaar vakken zijn ontwikkeld die niet zozeer proberen antwoorden te geven, maar veeleer de vraag te stellen naar duurzaamheid: hoe gaan we dat begrip in de sector de komende jaren vormgeven en op welke manier wordt daarbij het begrip circulair bouwen ingevuld?
Voor bouwkunde richt de vraag naar duurzaamheid zich vooral op de business modellen in de bouw, waarbij circulariteit één van de thema’s is die aan de orde komen. Bij Ruimtelijke Ontwikkeling Gaat het om de vraag naar de relatie tussen duurzame (waaronder circulaire) maatregelen en de waarde van een (gebieds)ontwikkeling. In beide vakken is duurzaamheid het thema, maar is circulariteit een significant onderdeel. Voorts speelt circulariteit uiteraard een steeds voornamere rol in het afstuderen, waar een toenemende vraag uit de beroepspraktijk leidt tot een toenemend aantal afstudeerprojecten over dat onderwerp.

Dr. J.G. (Joop) de Zwart (1971)
Na de studie Bedrijfskunde (EUR) te hebben afgerond ben ik gaan werken als docent, waarvan de laatste 18 jaar bij wat nu de Academie voor Bouw en Infra heet aan Avans hogeschool. In de loop der tijd heb ik naast mijn functie als hogeschooldocent nog Wijsbegeerte gestudeerd aan de Uvt en ben ik in 2016 gepromoveerd op een proefschrift over Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Vanuit de interesse naar MVO en bedrijfsethiek ligt een interesse voor duurzaamheid en circulariteit voor de hand, en ik ben dan ook al enkele jaren bezig met circulariteit en de consequenties daarvan voor het curriculum, zowel via onderzoeksprojecten bij het lectoraat Innovatie in Bouwproces en -Techniek als via afstudeerprojecten en de ontwikkeling van vakken.

Dr. Marcel Crul, associate professor, NHL Stenden University of Applied Sciences
Circular Design and Circular Plastics

Marcel Crul will present Circular Design and Circular Plastics work of the research group(s) at NHl Stenden, and the innovation work with companies we are doing. The Circular Design Europe (CDE) programme group, a Erasmus+ project, that has the mission to integrate Circular Design principles into design curriculum in four different countries, is gathering and developing several tools. The Dutch facet was led by Marcel Crul and now by Peter Joore, both from the Frysian Design Factory, which in its turn is part of NHL Stenden.

Very interesting for educators: http://circulardesigneurope.eu/

Ir. John Vernooij, Algemeen directeur Omrin, medeoprichter en voorzitter van de vereniging Circulair Friesland, voorzitter van het innovatiepact Friesland, voorzitter van BeStart, een acceleratorprogramma voor cleantechbedrijven
Winnende concepten met circulaire ketens

Het publieke besef dat actie nodig is als antwoord op de verandering van het klimaat en de dreigende schaarste aan grondstoffen, groeit alom. Door te sturen op circulaire ketens wordt zuinig omgegaan met grondstoffen en wordt de milieuimpact  geminimaliseerd. Samenwerken in ketens vraagt echter om vertrouwen. Oude business modellen worden verlaten en een nieuw evenwicht in de keten ontstaat. Hierbij is het volledig proces van ontwerp, productie, gebruik en afdanken leidend.

Omrin is een publiek afvalinzamelings- en verwerkingsbedrijf die circulaire economie reeds lang geleden geadopteerd heeft. Het business model is gebaseerd op circulaire principes en we hebben een onderscheidend concept ontwikkeld. Er is gebouwd aan ketensamenwerkingen en aan crossectorale verbindingen in de regio. Daarmee is Friesland in 2017 uitverkozen tot meest circulaire regio van Nederland. Er is een beweging in gang gezet die breed gedragen wordt, waar jonge mensen deel van willen uitmaken en die almaar groeit.

In deze inspirerende sessie zullen we u meenemen in de bouwstenen van het succes, de lessen die we hebben geleerd. U zult de kansen ervaren hoe u zelf binnen uw eigen werkomgeving het verschil kunt maken. 

https://www.circulairfriesland.frl/
https://www.omrindigitaaljaarverslag.nl/2017/

Dirk Bekke, lector Mechatronica, Saxion University of Applied Sciences
Abeje Mersha, associate professor - Unmanned Robotic Systems, Saxion University of Applied Sciences

In het lab van Mechatronica ontmoet u de diverse luchtrobot oplossingen voor de maatschappelijke uitdagingen op het gebied van voedselvoorziening, veiligheid en duurzame energie. U ziet ontwikkelde drone-technologie die voor de precisie landbouw (start-up Drone4Agro) wordt gebruikt, maar ook breder inzetbaar is.
Drones worden nu nog vaak gebruikt als dragers voor tele-detectie (ogen & neuzen in de lucht). De volgende stap is natuurlijk om ze als tele-interactie (arm & hand in de lucht) te gebruiken! Dergelijke technologie opent deuren naar toepassingen die actieve (onderhoud op hoogte) en passieve (sproeien) interacties met de omgeving mogelijk maken.
Na een korte labtour (N1.26) met een demonstratie van de technieken en uitleg over de relatie van het lectoraat met Space53 en TValley, gaan we tijdens de workshop in op de mogelijkheden die tele-interactie kan bieden binnen de circulaire economie. De uitkomsten worden verwerkt in nieuwe projectvoorstellen.
Lectoraat:
https://youtu.be/uXQeFnmuco4
https://youtu.be/qGCZL9cs04chttp://saxion.nl/mechatronics
www.tvalley.nl
 

Dr. Ton Bastein, senior scientist Circular Economy and Resource Efficiency, TNO - Presentatie

Ten onrechte wordt de term ‘circulaire economie’ neergezet als een nieuwe, maar zeker nog niet algemeen geïmplementeerde handelswijze, die zal bijdragen aan het reduceren van de milieu-impact van onze economie en nieuwe economische activiteiten zal stimuleren. Immers, een meer circulaire economie zal langer en intensiever gebruik maken van materialen, componenten en goederen door onder andere onderhoud en reparatie, refurbishment en gedeeld gebruik van assets. En dat zijn activiteiten die tot op zekere hoogte goed zijn ingebed in onze economie.

Bij een rondgang langs 20 Gelderse bedrijven uit de maakindustrie bleek inderdaad dat tal van bestaande activiteiten en vooral ook recente ICT-gedreven innovaties (3D printing, condition based maintenance, asset sharing) sterk bijdroegen aan een meer circulaire bedrijfsvoering (overigens zonder dat dit het voorop gezette doel was). De - nog kwalitatieve -  bevindingen uit deze eerste verkenning zouden aanleiding kunnen zijn voor een bredere aanpak, waarbij op programmatisch niveau de bijdrage van een smart maakindustrie aan een meer circulaire economie versterkt zou moeten worden. De bijdrage gaat in op de Gelderse verkenning, het mogelijke vervolg en leidt hopelijk tot een discussie met aanwezigen hoe dit thema steviger op de kaart te zetten.

Ton Bastein is als senior researcher bij TNO in dienst waar hij zich vooral toelegt op grondstofvraagstukken, duurzaamheid en circulaire economie. Sinds het verschijnen van het TNO-rapport Opportunities for a Circular Economy in The Netherlands (2013) is hij intensief betrokken bij analyses rond de potentie van een meer circulaire economie op locaal, regionaal en nationaal vlak. Onder andere ook door het uitvoeren van de Ex-Ante evaluatie van het Rijksbrede Programma CE en het analyseren van de impact van CE op de uitstoot van broeikasgassen.

Frans Veenstra MSc, innovatiemanager, MDV visserij - Presentatie
Prof. dr. ir. John Stoop, TU Delft  safety sciences

In de Nederlandse kottervisserij wordt al decennia door de praktijk en wetenschap duurzaam samengewerkt. Enerzijds om in te spelen op de veranderende milieu- en veiligheid regelgeving (Kotter 2000 projecten, MDV-1) en anderzijds om thans te kunnen anticiperen op de nieuwe klimaat eisen en Circulaire Economische uitdagingen (CE-Principes). Visserijduurzaamheid betreft niet alleen de economische (Profit), ecologische (Planet), maar ook de sociale (People) ontwerp-aspecten, zoals voor het eerst volledig toegepast in het Schip van het Jaar 2016 (MDV-1). Vooralsnog is de (inter)nationale scheepsbouw voornamelijk gefocust op de IMO en politieke emissiereducties met ontluikende CE-intenties. Daar waar de Nederlandse kottervisserij reeds ervaring op doet met duurzaamheidsgeïntegreerde ontwerpen (MDV-1) en het CE-methodisch ontwerpen. In een serie wetenschappelijke TU Delft papers worden de CE-ontwerpdoelen (Horizon 2050) en de CE-ontwerp-drivers, de ultieme triple-P integratie (zero-emissions, zero-waste, zero-accidents, triple-Z) beschreven.

Vanuit methodisch scheepsontwerpen zijn wetenschappers, in interactie met de praktijk gestart met het veiligheidsgeïntegreerd herontwerp van de boomkorkotter. Noodzakelijk omdat in 1988 de EU Arbo-wetgeving ook aan boord ingevoerd diende te worden (methode Kindunos). In het kader van de Noordzee in transitie en verregaande verduurzaming van de Noordzee kottervloot zijn de Kotter 2000 ontwerp-ervaringen vervolgens geïntegreerd in een disruptief MDV-1 ontwerp. Hierin zijn de triple-P duurzaamheidsaspecten gelijkwaardig en verregaand geïntegreerd in een disruptief voorontwerp. Met deze (ontwerp)ervaringen en vigerende, lineaire LCA en EEDI indexes, werd/wordt in een PhD traject de volgende methodische ontwerp verduurzamingsslag gemaakt. Met focus op het methodisch ontwerpen middels de introductie van circulaire CEDI-indexes, waarmee ultiem- duurzame visserij-concepten ontworpen kunnen worden. Inmiddels als proof-of-concept getoetst in een mogelijk circulair herontwerp van de MDV-1 met groene scheepsinstallaties, recyclebare materialen en autonome visverwerkingssystemen.    

Tijdens de workshop wordt behandeld hoe de wetenschap en visserij van lineair visserij-ontwerpen tot circulaire visserij-ontwerpen kan komen. Ingegaan wordt op de valkuilen en succesfactoren om disruptieve innovaties verantwoord te kunnen introduceren en draagvlak te krijgen.

Ir. Mohini Keunen, Liaison Officer Circular Economy Enterprise Europe Network, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

Bent u op zoek naar internationale samenwerking?  Wilt u uw werkgebied uitbreiden? Hoe leg ik contacten in het buitenland met behulp van Enterprise Europe Network (EEN).
Het grootste zakelijke netwerk, actief in ruim 60 landen en met zeker 600 aangesloten organisaties, kan u hierbij helpen. EEN verzorgt matchmakings event waar u met potentiele partners in gesprek kunt gaan en heeft een database beschikbaar, waar profielen in staan van bedrijven, wereldwijd voor het aanbieden van ‘offers’ of ‘requests’ op het gebied van technologie of business. Deze database is vrij toegankelijk om in rond te kijken.

Tijdens deze workshop wordt u meegenomen in de werkwijze van Enterprise Europe Netwerk, de diensten die worden aangeboden vanuit EEN en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), krijgt u zicht op de mogelijkheden en het bereik van het netwerk. Tevens wordt het proces toegelicht, als u zelf een profiel wilt laten opnemen in de database met uw verzoek of aanbod. Omdat  dit project vanuit de Europese Unie gefinancierd wordt, zijn hieraan geen kosten verbonden.

Ir. Jasper Flapper, adviseur circulair aanbesteden, Antea Group

Ervaringen met circulair aanbesteden:  het bedrijfsleven heeft de circulaire economie omarmd als middel om meer te sturen op waarde. Hierbij kijken bedrijven over de levenscyclus van hun producten heen en richten zich op de prestaties waar de klant om vraagt. Dit heeft ook in de infrasector al geleid tot nieuwe innovatieve producten en diensten. Veel gemeenten en andere aanbestedende diensten hebben de ‘green deal circulair inkopen’ getekend of circulaire ambities opgenomen in beleidsplannen of innovatieagenda’s. De kunst is nu om abstracte ambities om te zetten naar een concrete vraag aan de markt. In 2015 is Antea Group begonnen met het ontwikkelen van haar eigen aanpak voor het circulair aanbesteden van infrawerken. Inmiddels hebben we deze aanpak op meerdere projecten toegepast met verschillende omvang en complexiteit.
Jasper Flapper, de drijvende kracht achter deze aanpak, deelt met u de belangrijkste lessen en handreikingen voor een succesvolle circulaire aanbesteding.
www.circulairaanbesteden.nl

 

Oscar Ibsen, Nationale Denktank
De Nationale DenkTank 2018: knelpunten en oplossingen voor de transitie naar een circulaire economie"

Beschrijving: Wij zullen eerst uitleggen wat de NDT is en hoe wij te werk gaan. Daarbij presenteren wij de knelpunten die wij in de vier subgroepen gevonden hebben (Voeding, wonen, werken en consumeren) en vervolgens presenteren wij onze frisse en praktische oplossingen die aansluiten op de knelpunten. Tenslotte gaan wij graag in gesprek met de aanwezigen voor feedback en vragen.
Stichting de Nationale DenkTank wil met concrete oplossingen maatschappelijke impact realiseren. We zien dat de uitdagingen van de Nederlandse samenleving steeds groter en complexer worden en soms langlopende publieke thema’s moeilijk te slechten zijn door gevestigde belangen. Wij geloven dat jonge denkers bij uitstek geschikt zijn om taaie maatschappelijke vraagstukken van concrete oplossingen te voorzien, een ander geluid te laten horen en praktische doorbraken te versnellen. Het resultaat is een onafhankelijke en frisse blik, gedegen analyses en innovatieve ideeën.  https://nationale-denktank.nl/

Dr. Ir. Richard van Leeuwen, Saxion University of Applied Sciences, Lector Duurzame Energie Voorziening

Ir. Simon Hageman, Saxion University of Applied Sciences, hoofd docent-onderzoeker biobased economie

'Het lectoraat Duurzame Energievoorziening verricht praktijkonderzoek naar de warmtetransitie voor gebouwde omgeving en industrie, smart grids, bioenergie en recycling van nutriënten. In de workshop maakt u kennis met onze actuele onderzoeken, waaronder warmteopslag en duurzame woningverwarming, mestrecycling en pyrolyse olie. Deze projecten worden toegelicht via enkele demonstraties en presentaties. Daarnaast zullen bedrijfpartners aanwezig zijn om de samenwerking met Saxion en de diverse onderzoeken die in Oost-Nederland lopen op het gebied van Circulaire Economie en Duurzame Energie toe te lichten.
https://www.saxion.nl/onderzoek/areas-and-living/duurzame-energievoorziening

Ir. Toon Buddingh, voorzitter, KIVI-afdeling Techniek, Maatschappij & Economie

Tijdens het congres laten we circulaire innovaties zien. In 4 sessies presenteren ondernemers en initiatiefnemers hun circulaire initiatieven. Maak kennis met deze ondernemende mensen. Het bestuur van de KIVI-afdeling Techniek, Maatschappij & Economie leidt de sessies en zal aan de hand van de bevindingen van de verschillende presentaties punten verzamelen die van belang zijn voor de ontwikkeling van de circulaire economie en de rol van het KIVI als beroepsvereniging van ingenieurs daarin.

Lieke van Kerkhoven, mede-oprichter, FLOOW2Healthcare - presentatie

Deeleconomie toegepast voor professionele organisaties, hoe werkt dat?
Zijn er materialen over? Staat een apparaat tijdelijk stil? Is er tekort aan personeel, of zoekt men specifieke kennis? Is er een hulpmiddel nodig? Iedere afdeling, partner of medewerker kan eenvoudig vraag én aanbod transparant maken op een online deelplatform en delen met anderen in het netwerk. Zo maak je samen beter gebruik van alles wat we al hebben, gaan overschotten niet verloren, voorkomen we verspilling en besparen we kosten omdat de aankoop van nieuw materieel niet noodzakelijk is. Dit is financieel slim, bevordert sociale interacties in en tussen organisaties én resulteert in een meer circulaire bedrijfsvoering.  Lieke is mede-oprichter van FLOOW2 Healthcare, de eerste deelmarktplaats waarop zorgorganisaties apparatuur, faciliteiten, overtollige voorraad en kennis kunnen delen intern of met andere organisaties.
Lieke Kerkhoven heeft een professionele achtergrond in de gezondheidszorg: ze studeerde geneeskunde en werkte de afgelopen 10 jaar in verschillende management- en organisationele rollen binnen zorgorganisaties in Nederland en daarbuiten. Ze heeft persoonlijk ervaren hoeveel organisaties kunnen profiteren van het delen van capaciteit op zowel financieel als ecologisch en sociaal vlak.
Ze is ervan overtuigd dat we in de transitie van een liniaire naar een circulaire economie zitten – onze top-down maatschappij wordt meer bottom-up en waarden zoals samenwerking, verbinding en vertrouwen krijgen een steeds sterkere positie in ons dagelijks handelen. Met FLOOW2 Healthcare is ze een drijfveer in de wereldwijde transitie naar een circulaire economie in de gezondheidszorg.
https://vimeo.com/267248838 

Mesbah Sabur MSc, founder, Circularise - Presentatie

Decentraal en vertrouwd informatie delen door de waardeketen met behulp van blockchain
Een circulaire economie vereist een ingrijpende verandering in de manier waarop we producten ontwerpen en zaken doen. Het delen van informatie, transparantie en samenwerking zijn algemeen erkend als essentiële katalysatoren voor deze verandering. Om het ‘afval’ van één bedrijf als ‘voedsel’ voor een ander te gebruiken, moeten belanghebbenden op het juiste moment toegang hebben tot de juiste informatie.
Circularise, een open-source gedistribueerd communicatieprotocol, stelt belanghebbenden in staat vragen te stellen over een product en vertrouwde antwoorden te ontvangen. Dit maakt samenwerking mogelijk (wederom een essentieel onderdeel van een circulaire economie) zonder gevoelige gegevens te delen en concurrentievoordeel te riskeren.
Mesbah Sabur MSc is foudner van Circularise en studeerde Industrial Design Engineering, Technische Universiteit Delft

Ir. Marieke Brouwer - Presentatie
Researcher and project leader Sustainable Packaging, Wageningen Food & Biobased Research
Ingeborg Smeding MSc, Projectleider Recycling, Wageningen Food & Biobased Research -

Onlangs publiceerde Wageningen Food & Biobased Research het rapport ‘Verbeteropties voor de recyclingketen van kunststof verpakkingsafval’. Met het rapport wordt een gedetailleerder beeld van industriële beleidsopties gegeven die ketenpartijen hebben om de kwaliteit en de kwantiteit gerecycled materiaal te vergroten. In deze sessie wordt het rapport gepresenteerd en kunt vragen u stellen over de inhoud van rapport en presentatie.

Link naar het rapport:
https://www.wur.nl/upload_mm/1/b/7/dac0e4b0-05b5-4af2-8bf1-58cc108faa96_rapport-verbeteropties-voor-de-recyclingketen-van-kunststof-verpakkingsafval.pdf
Persbericht
https://www.wur.nl/nl/nieuws/Verbeteropties-voor-de-recyclingketen-van-kunststof-verpakkingsafval.htm

David Ward, executive director, UNITECH International - Presentatie

Yvonne Johannesma, organisational coach, HR manager, ZF International B.V./ZF Services Nederland B.V.

The workshop “The UNITECH International Workshop will address the emerging generation's attitude to employment, their professional aspirations and their expectations of employers. The workshop will focus on the alignment of existing employment processes and culture to the emerging attitude to work of the millennial generation. What is it about your company that resonates well with this generation, and what aspects of your employment brand will discourage them? How can you best attract, and retain, the young talent that you need?
 
We will use anecdotal comments from the emerging generation to establish a set of best practices for your company, and discuss the realistic implementation of those practices through group discussion.
 
UNITECH International (www.unitech-international.org) is a network of engineering companies and technical universities with a development programme for top talented young engineers. Over 1500 young engineers have developed their personal and leadership capabilities through the UNITECH Programme in the past 19 years, and we will be drawing on that resource in the workshop.”
 

Jan Jurriëns, lector Sustainable Strategy and Innovation, Avans Hogeschool - Presentatie
Antoine Heideveld, directeur, Het Groene Brein
Marcus van Leeuwen, programmamanager, Regieorgaan SIA

In praktijkgericht onderzoek werken hogescholen en de praktijk nauw samen met als doel het verbeteren van de beroepspraktijk en het hoger beroepsonderwijs. Daarmee levert praktijkgericht onderzoek van hogescholen een belangrijke bijdrage aan het oplossen van maatschappelijke en economische vraagstukken. Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA zet zich in voor meer en nog beter praktijkgericht onderzoek door hogescholen, onder andere voor het dichterbij brengen van een circulaire economie. Een belangrijk kenmerk van dit praktijkgerichte onderzoek is dat het gericht is op het vinden van een oplossing voor een probleem waar professionals in de praktijk tegenaan lopen.

Tijdens deze workshop gaan onderzoekers samen met de andere deelnemers in één uur een projectidee opzetten. Wat komt er allemaal kijken bij het opzetten van een succesvol onderzoeksproject? Er wordt een aantal groepjes gevormd waarin een praktijkvraag onder de loep wordt genomen. Wat is jouw praktijkvraag over de circulaire economie? Welke expertises heb je nodig om dit op te lossen? Welke partners zou je willen betrekken? Wat kan jij inbrengen? Welke middelen heb je nodig om dit project succesvol uit te voeren?
http://www.regieorgaan-sia.nl/NWA+en+hogescholen/NWA-route+circulaire+economie

Ir. Ger Brinks, lector Smart Functional Materials, Saxion University of Applied Science

Textiel is tegenwoordig veel meer dan alleen stoffen produceren!
Lab-bezoek met presentaties van verschillende projecten. In de wereld van textiel worden ‘Smart materials' steeds belangrijker. Het Saxion textiellab is voorzien van de modernste apparatuur waarmee onderzoek aan textiel kan worden verricht, maar ook voor het maken van demonstratiemateriaal en prototypes. Zo beschikt het lab onder andere over moderne analyse apparaten, een printlab en een test lab met een fabric touch tester, trekbanken, scheurweertandtester, etc.
Projecten Saxion lectoraat Smart Functional Materials

Het Saxion lectoraat Smart Functional Materials heeft drie onderzoek lijnen: duurzaam textiel, slimme interactieve textiel en oppervlaktemodificatie. Met name in die eerste twee lijnen wordt veel onderzoek gedaan met circulariteit als uitgangspunt. Bij alle projecten geldt dat de ontwikkeling van demonstrators en prototypes voorop staat. Dit om de deelnemende bedrijven te inspireren om de eindontwikkeling in eigen huis verder uit te voeren. zie ook: https://www.saxion.nl/onderzoek/smart-industry/smart-functional-materials.
Het lectoraat maakt deel uit van de Academie Creatieve Technologie van Saxion en is nauw verbonden met de textiel opleiding. De Bachelor textiel opleiding Fashion & Textile Technology en de Masteropleiding Innovative Textile Development hebben samen zo’n 700 studenten uit binnen- en buitenland. De studenten zijn op diverse manieren betrokken bij het onderzoek. Door de combinatie van het onderwijs en het lectoraat is een van de meest vooraanstaande textiel instituten van Europa ontstaan.
In het recente verleden is een aantal Tech For Future projecten uitgevoerd met als doel om van afvalkatoen een nieuwe cellulose vezel te maken via een chemische recycling route. Dit heeft geresulteerd in de ontwikkeling van de nieuwe cellulose vezel SaXcell (Saxion Cellulose). Dit heeft weer geleid tot een start-up SaXcell BV, waar ook Saxion in participeert. Op dit moment wordt gesproken met investeerders om een 5000 kg batch te maken en worden plannen ontwikkeld om een productieplant van 10.000 ton per jaar te bouwen.
Op basis van dit katoen-cellulose onderzoek loopt er op dit moment een TFF-project Workwear to Workwear. Een van de zaken die onderzocht zijn, is welke eisen er aan de zuiverheid van het afval-katoen gesteld moeten worden. Denk hierbij aan kleurstoffen, mengsels met andere polymeren zoals polyester, brandvertragende middelen e.d. Workwear to Workwear onderzoekt met name de invloed van kleurstoffen op het recycling proces.
Er is een aantal ontwikkelingen gaande die het gebruik van biobased grondstoffen zoals vlas, jute en/of hennep in moderne textieltoepassingen onderzoeken. In een eerder SIA Raak project is aangetoond dat de rol van textiel/fashion designers hierin erg belangrijk is. Er is aangetoond dat met name ook door blend te maken met mechanisch en chemisch gerecyclede textielen. In het SIA Raak project Going Circular Going Cellulose wordt dit verder uitgewerkt. er wordt ook gekeken of met deze blends en met gerichte finish processen eindproducten kunnen worden ontwikkeld die een breed publiek kunnen bereiken. De rol van de ontwerpers is hierbij weer groot.
Naast circulaire textiel als grondstof wordt in het lectoraat ook een groot project uitgevoerd om textiel een rol te laten spelen bij de CO2-reductie. In het SDIA Raak Pro project Texenergy wordt onderzocht hoe we flexibele zonnecellen in textiel kunnen integreren in combinatie met flexibele energieopslag systemen, bijvoorbeeld vlakke flexibele batterijen. Er zijn al een groot aantal demonstrators gemaakt en de volgende stap is nu prototypes te ontwikkelen die passen bij de deelnemende bedrijven. Dit wil zeggen van grootschalig, bijvoorbeeld op tentdoek of gevelbekleding tot kleinschalig bijvoorbeeld sportkleding.
Om op het terrein van textielrecyling een vuist te kunnen maken is er een stichting opgericht: TexPlus. Deze stichting heeft als doel circulariteit in textiel door innovatie te bevorderen. Twente wordt gepromoot als textiel recycling valley. Dit zal leiden tot nieuwe industriële bedrijvigheid en werkgelegenheid. Saxion en SaXcell BV zijn deelnemers in deze stichting. zie ook: https://texplus.nl/
TexPlus wil circulair textiel verder (helpen) ontwikkelen en demonstreren door innovatieve textiel- en kledingsortering, innovatie in mechanische recycling inclusief proeffabriek voor verwerking van gerecyclede vezels tot garens en hoogwaardige non-wovens en een SaXcell pilot fabriek.

Drs. Silke den Hartog, projectleider toekomstverkenning ecomie, Stichting Toekomstbeeld der Techniek

Duik de toekomst in met serious gaming
‘Gaat een circulaire economie gerealiseerd worden door de vierde industriële revolutie?
'Investeren in een hyperloop of in een supercomputer?'
'Wil jij liever een pil tegen veroudering of robots die verzorgingstehuizen runnen?'
‘En wat betekent technologie voor onze welvaart nu en later?’

In deze game worden op interactieve manier toekomstgerichte issues aan de orde gesteld. Hierdoor kunnen organisaties zich verdiepen in mogelijke toekomstige scenario's en wordt de toekomst bespreekbaar en voorstelbaar.
In deze sessie ga je met anderen in gesprek over de toekomst van de Nederlandse economie door de serious game van Stichting Toekomstbeeld der Techniek te spelen.
Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) verkent de toekomst van onze economie. In deze verkenning draait het om de vraag: Welke invloed hebben technologische ontwikkelingen op hoe, wat en waar wij produceren, consumeren en distribueren in de toekomst?

De verkenning kijkt vooruit naar 2050; dus naast huidige wetenschappelijke inzichten is er ook een gezonde dosis voorstellingsvermogen nodig.
De game helpt door voorbeelden te geven en mogelijke ontwikkelingsrichtingen te schetsen. Naast technologische ontwikkelingen worden ook maatschappelijke onderwerpen aangekaart.
In het najaar van 2018 spelen we de game bij diverse organisaties. Hiermee verzamelt STT belangrijke perspectieven voor haar verkenning en de spelers van de game maken op interactieve wijze kennis met de complexe materie.

Bert Lotz (WUR) over gentechnologie - Presentatie
Joeke Postma (WUR) over bodembiologie - Presentatie
Tjeerd Stomph (WUR) over gewasecologie - Presentatie

Gespreksleiding
Joost van Kasteren en Hidde Boersma (Stichting Ecomodernisme)

Begin september publiceerde minister Schouten haar visie (en die van de regering) op de toekomst van de landbouw. Volgens haar ligt die niet meer - zoals nu - in het zoveel mogelijk produceren tegen zo laag mogelijke kosten. Boeren moeten de milieubelasting van de landbouw terugdringen door grondstoffen zo efficiënt mogelijk te benutten en kringlopen zoveel mogelijk te sluiten. De landbouw moet circulair worden.
Geen eenvoudige opgave, omdat de agrarische productie voornamelijk plaatsvindt in open systemen, waarbij de relatief kortcyclische kringlopen in de landbouw deel uitmaken van de langjarige, mondiale natuurlijke kringlopen van onder meer koolstof, stikstof en water. Kringlopen die niet alleen door de landbouw, maar door allerlei andere menselijke activiteiten worden beïnvloed en op hun beurt weer invloed hebben op de kringlopen in de landbouw.
Tegelijkertijd ligt er de opgave om de groeiende en meer welvarende wereldbevolking te voeden en van agrarische grondstoffen te voorzien. Gelukkig hoeven we dat niet allemaal in Nederland te produceren, maar ons land heeft voor veel landen wel een voorbeeldfunctie. De export van kennis in de vorm van nieuwe technieken en concepten, maar ook in de vorm van zaaizaad en pootgoed levert bovendien een forse bijdrage aan het nationaal inkomen.
Het gaat er dus om voldoende voedsel en groene grondstoffen te produceren met zo min mogelijk impact op milieu en biodiversiteit. De regering zet in op kringlooplandbouw, maar vooralsnog is dat concept nauwelijks ingevuld. Het is een containerbegrip, waarin iedereen zijn eigen ideeën over duurzame landbouw kwijt kan, maar roept veel vragen op in de landbouwpraktijk: Kringlooplandbouw, hoe dan?

In deze sessie onderzoeken we of het antwoord op die vraag ligt in het ecologisch intensiveren van de landbouw: het realiseren van een zo hoog mogelijke (voedings)waarde per hectare, per kilo (kunst)mest, per liter water en per gram bestrijdingsmiddel door gebruik te maken van ecologische principes.
We hebben drie sprekers bereid gevonden om ons bij te praten over de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van genetica, gewasecologie en bodemleven. In de discussie willen we met hen ingaan op de vraag wat die ontwikkelingen betekenen voor de landbouwpraktijk en - breder - voor een circulair voedselsysteem.   

Franske van Duuren, trainer/adviseur, Kwan ATC

A different perspective and aproach
Circulair ondernemen vraagt om anders denken en doen. Werken vanuit een samenhang in de keten om de kringlopen te sluiten. Het vraagt om samenwerking vanuit vertrouwen, elkaar kennen en iets gunnen.
Hoe doe je dat?
Waar begin je mee?
Hoe bouw je die keten?
Hoe zet je de eerste stap?
Graag nemen we u mee om deze reis te verkennen.
www.kwan-atc.org
 

Joris Beulink, EnterTrainer, Joris Unlimited

www.jorisunlimited.nl
 

Ing. Robby van den Broek, hoofd kenniscluster energie en milieu, Ingenieursbureau Roelofs- Advies en Ontwerp - Presentatie

De bouw- en infrasector, een van de grootste CO2 vervuilers, staat voor een enorme transitie. Om klimaatverandering en verdere belasting van de aarde tegen te gaan, moeten we op een geheel andere manier gaan werken. Dit betekent dat we onze gebouwen en infrastructuur zo gaan ontwikkelen dat straks alle materialen en grondstoffen herbruikbaar zijn en we geen fossiele energiebronnen meer gebruiken. De nadruk ligt op het realiseren van hoogwaardig(er) hergebruik in alle deelmarkten van de bouw. Nederland pakt deze uitdaging serieus op. De ambitie is dat uiterlijk in 2050, maar liever veel eerder, de gebouwde omgeving circulair is. De Transitieagenda Circulaire Bouweconomie zet hiervoor de strategie uit en doet concrete aanbevelingen. Eén daarvan is dat de overheid vanaf 2023 alle opdrachten 100% circulair uitvraagt.
Ingenieursbureau Roelofs- Advies en Ontwerp is een voorloper bij het circulair ontwerpen van de openbare ruimte. Een wijk in Apeldoorn (De Parken) is door Roelofs als eerste civiele werk in Nederland geheel circulair ontworpen en tot uitvoering gekomen.
Robby van den Broek vertelt in zijn presentatie over deze circulaire businesscase. Hoe maak je circulariteit meetbaar? De nut en noodzaak van een grondstoffenpaspoort, circulaire businessmodellen en lessons learned uit de praktijk zijn zaken die aan bod komen. Het publiek wordt geïnspireerd en uitgedaagd om met circulariteit aan de slag te gaan.

https://www.youtube.com/watch?v=GOhvrXKaeEU

Robby van den Broek is 48 jaar oud en afgestudeerd als Milieuchemicus. Zijn carrière is begonnen als adviseur voor het ontwerpen en aanleggen van de ondergrondse infrastructuur. Naast adviseur voor grootschalige renovatieprojecten gaf hij advies op het gebied van klimaatadaptatie en bodemsanering, wat toen nog in de kinderschoenen stond. Vervolgens is hij 13 jaar werkzaam geweest bij Strukton Civiel (Reef) waar hij verantwoordelijk was voor het ontwerpen, maken en aanleggen van asfalt- en betonwegen. Zijn specialistische kennis is oa. ingezet in projecten zoals de Groene Loper (A2 tunnel Maastricht) en de verbreding van de snelweg A15 (Maasvlakte Vaanplein). Inmiddels gebruikt hij deze kennis en ervaring, als Hoofd van het Kenniscluster Energie en Milieu, om de openbare ruimte op een Duurzame wijze te ontwerpen. Zijn visie over het circulair inrichten van de openbare ruimte wordt door velen gezien als het voorbeeld. Op dit moment wordt binnen Roelofs Advies de openbare ruimte op een circulaire wijze ontworpen en wordt duurzaamheid meetbaar gemaakt. Een stap die volgens hem velen nog moeten gaan maken.

Ir. Karin van Beurden, lector Product Design, Saxion University of Applied Sciences - Presentatie
Ing. Erik Goselink, projectleider en onderzoeker, Saxion University of Applied Sciences

In samenwerking met bedrijven heeft het lectoraat Industrial Design kennis en ervaring opgedaan rondom circulaire productontwikkeling. In ons eigen FabLab Enschede wordt toegelicht welke ontwerptools hiervoor ingezet worden. Voorbeelden van tools zijn design for recycling, design for disassembly, levenscyclus-analyse en biomimicry. Er wordt gefocust op kunststof producten.
Zo is de beleving van gerecyclede materialen onderzocht in het RAAK-project Recycling in Ontwerp, zijn er ontwerprichtlijnen opgesteld voor ontwerpen met kunststof recyclaat in het RAAK-project Materialen in Ontwerp 2, is er onderzoek gedaan naar een mono materiaal tapijt en de verschillen in LCA tools in het project TFF Recycling of Polymer Materials en is ervaring opgedaan in het leren van de natuur met de biomimicry ontwerpmethode in het project Innovatief Materialen Platform Twente. Ook is er aandacht voor de bewustwording van het afvalprobleem in het project Plastic Zwerfafval voor het basisonderwijs.

Saxion lectoraat Industrial Design doet toegepast onderzoek in de volgende onderzoekslijnen:
• Mens en Ontwerp
• Materialen en Technologie in Ontwerp
• Duurzaam in Ontwerp
Meer informatie op www.saxion.nl/id

Dr. Martin Bennink, Lector Nanotechnologie, Saxion University of Applied Sciences - Presentatie
Nanotechnologie: Slimme materialen en sensoren

In deze presentatie wordt u meegenomen in de wereld van nanotechnologie. Wat is nano precies en wat kunnen we er eigenlijk mee? Naast de beschrijving van verschillende toepassingsgebieden, zoals de elektronica, gezondheidszorg en dergelijke, zal in de presentatie meer specifiek ingegaan worden op het maken van slimme materialen en sensoren. Nano- en microtechnologie stellen ons in staat om zeer gevoelige sensoren te realiseren, die in staat zijn om hele kleine hoeveelheden of concentraties te meten. Hierbij kunt u denken aan het detecteren van gevaarlijke gassen, te gebruiken door de brandweer bij een brand, of het detecteren van specifieke stoffen, die de recherche informatie verschaffen over het feit of er in een pand illegale drugs worden gesynthetiseerd. Maar ook de detectie van een eiwit in zeer lage concentratie in ons bloed, dat bijvoorbeeld kan aangeven dat een bepaald ziektebeeld zich aan het ontwikkelen is. Dit biedt dan de mogelijkheid om in een vroeg stadium te gaan behandelen.
Nanotechnologie maakt het ook mogelijk om interessante materiaaleigenschappen te verwezenlijken. Een voorbeeld is het gebruik van nanogestructureerde oppervlakken zoals we vinden op de vleugels van libellen en insecten, die het oppervlak bacteriedodend maken. Maar ook de toepassing van nanomaterialen om eigenschappen van materialen op macroschaal te beïnvloeden, zullen worden besproken.
Deze slimme materialen en sensoren zijn een belangrijke component in de realisatie van de circulaire economie, die we voor ogen hebben. Deze slimme materialen en sensoren stellen ons in staat om sneller, nauwkeuriger te meten en materialen van nieuwe eigenschappen te voorzien, die nu met zeer moeilijk en erg kostbaar te realiseren zijn, of zelfs nog helemaal niet bestaan.
m.l.bennink@saxion.nl

Ir. Toon Buddingh, voorzitter, KIVI-afdeling Techniek, Maatschappij & Economie

Tijdens het congres laten we circulaire innovaties zien. In 4 sessies presenteren ondernemers en initiatiefnemers hun circulaire initiatieven. Maak kennis met deze ondernemende mensen. Het bestuur van de KIVI-afdeling Techniek, Maatschappij & Economie leidt de sessies en zal aan de hand van de bevindingen van de verschillende presentaties punten verzamelen die van belang zijn voor de ontwikkeling van de circulaire economie en de rol van het KIVI als beroepsvereniging van ingenieurs daarin.

Wilbert Menkveld, manager Innovation & Technology, Nijhuis Industries - Presentatie
Examples of Circular Solutions in Sustainable Water Use & Resource Recovery
Nijhuis Industries presenteert verschillende circulaire oplossingen en voorbeelden voor duurzaam watergebruik en grondstoffenterugwinning o.a.:  
• BOTANIC wwtp - Odorless natural WWTP in glass house
• SANITATION - ‘From Waste to Taste’ for a festival or refugee camp
• NUTRIENT RECOVERY - ‘An Achterhoek without artificial fertilizer’
• DECENTRAL wwtp - Modular and relocatable

Iris van Wanrooij, program manager Corporate Social Responsibility, EMMA Safety Footwear - Presentatie

EMMA’s Positive Footprint
EMMA Safety Footwear loopt al meer dan 87 jaar voorop in de ontwikkeling van veiligheidsschoenen. Nu de wereld sneller verandert dan ooit, hebben wij onze organisatie daarop aangepast. Dit stelt ons in staat om vandaag al oplossingen te brengen voor de werkomstandigheden van morgen. Wat de toekomst ook brengt, wij zorgen ervoor dat jij en je collega’s er veilig in kunnen rondlopen. We werken elke dag keihard om veiligheidsschoenen beter te maken. Veiliger, comfortabeler en duurzamer. EMMA wil namelijk een positieve afdruk achterlaten op de planeet.
EMMA Safety Footwear produceert sinds dit jaar volledig circulaire veiligheidsschoenen. De materialen zijn gekozen om hun lange gebruiksduur en dienen als grondstof voor een volgende gebruikstoepassing. EMMA richt zich op de herwinning van grondstoffen en de toepassing van gerecycled materiaal in nieuwe producten. In een arbeidsmarkt waarin iedereen mee kan en mag doen.

Ben Scheer, Manager Innovatie & Business Development, Pokon Naturado B.V. - Presentatie
Marcel van Enckevort, Procurement Manager, QCP - Quality Circular Polymers

Aansluitend aan de deelsessie hoe de recyclingketen van kunststof verpakkingsafval te verbeteren, presenteren twee bedrijven uit de keten hun verbeterslagen. De eerste spreker neemt u mee in de wereld van plastic recycling. QCP Polymers levert circulaire polymeren op basis van verpakkingsafval. De tweede spreker laat zien hoe je deze circulaire polymeren toepast in een nieuwe verpakking. Zoals bij veel grote veranderingen, is dit niet zonder slag of stoot gegaan. Zo ook bij Pokon. Zij nemen u mee in de hobbels op de weg naar een circulaire verpakking.  

Prof. Geert-Jan van Houtum, hoogleraar Maintenance and Reliability, TU Eindhoven - Presentatie

Kapitaalgoederen zoals MRI-scanners, bagage-afhandelingssystemen, en lithografie-systemen worden in de meest gevallen nog gewoon gekocht door de klanten. Maar waarom? Kunnen we toegroeien naar een situatie waarbij klanten het kapitaalgoed ter beschikking krijgen zonder het te kopen? En waarbij ze om de twee jaar met de fabrikant aan tafel gaan zitten om te bespreken hoe het kapitaalgoed aangepast kan worden op de veranderde omstandigheden van de klant? Of waarbij de klant automatisch upgrades krijgt als er nieuwe verbeterde functies en modules beschikbaar komen?

De bovenstaande vorm van ketensamenwerking zou tot een hogere duurzaamheid kunnen leiden en tot een betere invulling van de behoefte bij de klant. Het zou duurzamer kunnen zijn omdat de fabrikant voor de totale kosten tijdens de hele levensduur van het systeem verantwoordelijk wordt. De fabrikant kan dan in het ontwerp kiezen voor betrouwbaardere componenten, beter te hergebruiken systemen als een klant na 10 jaar het systeem niet meer nodig heeft, en beter te hergebruiken materialen aan het einde van de levensduur. De andere kant van het verhaal is dat het business model helemaal anders wordt. Hoe zou dat business model moeten worden zodanig dat het zowel voor fabrikanten als klanten aantrekkelijk is?

Frances Prins, manager, GroenGeld - Presentatie

DOEN: Bedrijven kennen vaak langdurige en complexe innovatie- en verbetertrajecten om meer circulair te worden. Inkoop 2.0. is het meest makkelijke instrument om instantaan en praktisch circulaire impact te sorteren. Omdat u iedere dag vele euro's besteedt en er inmiddels een groot aanbod is van circulaire producten en diensten wat gezamenlijk is te vinden, is de overstap relatief eenvoudig. Met inkoop heeft u de sleutel voor sociaal en circulair ondernemen in handen en voorkomt u CO2-uitstoot. Slimme organisaties krijgen met inkoop snel een sterker profiel, dragen bij aan de samenleving en worden toekomstbestendiger.

LEF: De nieuwe manier van inkoop gaat over meerwaarde en creatie en niet over zo goedkoop mogelijk. Het gaat over leiderschap dat van het gebaande pad af gaat. We maken de stap van lineair naar circulair. Anders inkopen hoeft ook niet duurder te zijn en het is bovendien veel slimmer voor de organisatie als geheel. Circulair inkopen gaat ook over beter samenwerken met stakeholders. Het werkplezier en het beeld van uw organisatie zullen grootse vormen aannemen. Laat u verrassen.

Frances Prins is manager en oprichter van de Stichting GroenGeld. Als bedrijfsstrateeg en pionier van duurzame ontwikkeling is zij een ervaren resultant met een groot netwerk in de nieuwe economie. Geld verdienen waar iedereen beter van wordt: dat is haar motto.

Maarten Barckhof, transitiemanager circulaire economie, Stichting Circulair Bouwen
Ron van Wijk, founder of GFSC Consultants and Engineers, Stichting Circulair Bouwen

Presentatie

Stichting Circulair Bouwen heeft samen met diverse partijen in Zevenaar een circulair fietspad gerealiseerd. Naast het toepassen van allerlei technologische innovaties zoals (gr)asfalt en grasbeton was het proces erg belangrijk: samen optrekken en leren met alle stakeholders, ambities vaststellen, obstakels overwinnen en het gebruik van meetmodellen waardoor we aantoonbaar het best passende ontwerp binnen het budget konden kiezen. Dit fietspad was het eerste concrete onderdeel van de Hotspot Circulaire Weginfrastructuur, een Efro-programma dat nog 1,5 jaar loopt en waarin we nog meer stakeholders met elkaar in contact willen brengen, willen leren van eerdere ervaringen en projecten willen realiseren. Hiervoor organiseren we regelmatig sessies, algemeen en thema-gericht. We werken toe naar een blauwdruk en opschaling. Deze aanpak was onlangs goed voor het winnen van de landelijke De KoopWijsPrijs 2018 van het Ministerie van IenW, die uitgereikt wordt aan een inkoopproject dat vooruitstrevend is als het gaat om Maatschappelijk Verantwoord Inkopen (MVI). Overheden, bedrijven, onderwijsinstellingen, ngo's en opdrachtgevers zijn van harte uitgenodigd om zich bij de Hotspot Circulaire Weginfrastructuur aan te sluiten. We werken hierin samen met bestaande platforms als kiEMT en Circles.

In onze presentatie zullen wij u meenemen in onze aanpak en met u hierover in gesprek gaan.
Meer informatie vindt u hier: www.circulairbouwen.org

Ir. Marcel van den Heuvel, vakgroephoofd Engineering, Van Oord / Ecoshape
Dr. Wouter van der Star, kennismanager, Deltares/Ecoshape

Presentatie

De Kleirijperij – Een belangrijke stap naar Circulair Sediment Management
In de Eems-Dollard liggen de slibconcentraties te hoog, wat negatieve effecten heeft op flora en fauna, waardoor de biodiversiteit in het systeem afneemt. Door slib uit het systeem te verwijderen en op het land te brengen kan de ecologische kwaliteit van het estuarium worden verhoogd. In de Pilot Kleirijperij wordt gekeken hoe slib het beste kan worden omgezet in erosiebestendige klei die op dijken kan worden toegepast. Daarvoor worden in 25 proefvakken, van ieder ongeveer 1 hectare groot, 70.000 m3 klei gemaakt, waarmee vervolgens ongeveer 700 meter dijk kan worden versterkt in de regio.
Op het KIVI-congres toont Ecoshape de aanleg en het vullen van de depots, en zijn de eerste monitoringsresultaten beschikbaar. De sprekers gaan de discussie aan met de zaal over de beste methodes om in de komende 2 jaar tot geschikte klei te komen.

Wouter van der Star – Deltares/Ecoshape
Wouter werkt als onderzoeker op het grensvlak tussen (bio)chemie, slib en klei. Hij is afgestudeerd en gepromoveerd in de bioprocestechnologie aan de TU Delft en werkt sinds 2010 bij Deltares. Binnen de Kleirijperij is Wouter als Kennismanager verantwoordelijk voor het onderzoeksprogramma en de kennisontwikkeling.

Marcel van den Heuvel – Van Oord/Ecoshape
Marcel is afgestudeerd als petroleum ingenieur aan de TU Delft. Na 3 jaar in de offshore te hebben gewerkt ging hij in 2000 aan de slag in de baggerindustrie als ingenieursgeoloog bij Van Oord. Daar vervult hij nu de functie van Vakgroephoofd Engineering bij Van Oord Nederland. Bij de Kleirijperij is hij als technisch manager verantwoordelijk voor de uitvoering van de werkzaamheden.

Drs. Rob Westerdijk, manager FEM Business, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen
Roel Riepma, De Project Academie, Bedrijfskundige, organisatietrainer en -adviseur

Presentatie

Circulaire economie is inmiddels voor ieder van ons een bekend begrip geworden. Echter vraag is of we allen er hetzelfde onder verstaan en vooral of circulaire economie voor elke ondernemer wel relevant is. Aangezien elke organisatie waarde wil creëren voor de omgeving is de vraag of de waarden worden gecreëerd die voor een ieder positief zijn. Niet alleen voor klanten en aandeelhouders, maar ook voor andere belanghebbenden zoals omwonenden en ook de biotische en a-biotische omgeving. Kansen en risico's dienen zich aan en vragen om alert reageren. Vraag is of u en uw team juist nu het waarnemings- en adaptief vermogen bezit gelet op de toekomstbestendigheid van uw organisatie. Ook ten aanzien van de jaarverslaglegging zijn veranderingen aanstaande; van financiële verantwoording wordt aangestuurd op integrale meervoudige waardeverantwoording. 
Kortom: in deze sessie bieden we een holistisch bedrijfskundig kader dat behulpzaam is de balans tussen organisatie en omgeving op meervoudige waarden in beeld te krijgen. En vervolgens inzicht in methodische aanpakken om deze balans te beïnvloeden naar een nieuw evenwicht tussen de meervoudige waarden volgens de benadering van de Integrated Reporting Council (zie afbeelding).

Roel Riepma (1960) is bedrijfskundige, organisatietrainer en -adviseur, en leidt het eigen trainingsbureau De Project Academie. Hij zet leerprogramma’s op voor zowel hogescholen als bedrijven en besteedt daarin evenwichtige aandacht aan de ontwikkeling van mens en organisatie.
Rob Westerdijk (1956) is bedrijfssocioloog en bedrijfskundige. Daarnaast is hij werkzaam als docent aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Rob Westerdijk is werkzaam als organisatiesocioloog, docent, managementtrainer en adviseur. Als programmacoördinator van Circulaire Economie aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen richt hij zich met name op de verbinding tussen werkveld en hogeschool.
www.organisatie-kundig.nl